Tekâfül, "dayanışma" anlamına gelmekte olup, Arapça kökenli bir kelime olan kefaletten türemiştir. Terim olarak Tekâfül ise, üyelerin belli riskleri paylaşmak üzere kâr gayesi gütmeden karşılıklı yardımlaşmak üzere bir araya geldiği sisteme denilmektedir.

Tekâfül Sigortacılığı ise yardımlaşma, sosyal dayanışma, işbirliği gibi İslami referanslara dayanarak ihtiyaç halinde kayıpların ortaklaşa giderilmesini amaçlayan bir güvence mekanizmasıdır.

Dünya’da Katılım Sigortacılığı

İlk kez 1976 yılında gerçekleştirilen Uluslararası İslami İktisat Kongresi’nde geleneksel sigorta uygulamalarının İslami prensiplere uyumlu olmadığı görüşü dile getirilmeye başlanmıştır. İlk Tekâfül Sigorta uygulaması 1979 yılında “The Islamic Insurance Co.” şirketinin kurulmasıyla başlamış akabinde Birleşik Arap Emirlikleri’nde “The Islamic Arab Insurance Co”. Şirketiyle devam etmiştir. Ardından 1984 yılında başta Malezya’da olmak üzere birçok ülke tekâfül sigortacılığına girmiş ve sistem oldukça yaygınlaşmıştır.

Islamic Finansal Services Industry’nin 2020 yılında yayımladığı raporunda, dünya genelinde Katılım Sigortacılığı prim üretimini 2018 yılı itibariyle 27,07 milyar USD olarak açıklamıştır. Raporun giriş kısmında yapılan özet değerlendirmede;

• Global Katılım Sigortacılığı piyasasının 2011 – 2018 yılları arasında yıllık ortalama %8.5 büyüdüğü,
• Üretimin 22,4 milyar USD (%82,6) hayat, 4,7 milyar usd (%17,4) Hayat Dışı işlerden kaynaklı olduğu,
• 33 ülkede toplam 353 Katılım Sigortacılığı kuruluşu olduğu,
• Üretimin Körfez Ülkeleri (%43), Orta Doğu ülkeleri ve Güney Doğu Asya ülkelerinde yoğunlaştığı,

ifade edilmiştir.

Türkiye’de Katılım Sigortacılığı

Ülkemizde Katılım Sigortacılığı faaliyetleri ilk kez 2010 yılında başlamış olup Hazine Müsteşarlığı tarafından yayımlanan ve 20.12.2017 tarihinde yürürlüğe giren “Katılım Sigortacılığı Çalışma Usul ve Esasları HakkındaYönetmelik “ile mevzuatsal kimlik kazanarak gelişip büyümeye devam etmektedir. Günümüzde ise tam katılım ve pencere olmak üzere toplam 8 Sigorta Şirketi Katılım Sigortacılığı hizmeti vermektedir.

Katılım Finans piyasasının büyümesi yeni oyuncuların girmesi nedeniyle var olan mevzuattaki düzenlemeler zamanla yetersiz kalmıştır. Bu nedenle uluslararası kabul görmüş katılım finans ve sigortacılık prensiplerine de uyum sağlayacak bir mevzuat düzenlemesine ihtiyaç duyulmuştur. Nitekim SEDDK tarafından hazırlanan yeni mevzuat 19.12.2020 tarihinde “Katılım Esasları Çerçevesinde Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetlerine İlişkin Yönetmelik” adıyla yönetmelik yayınlanmıştır. Ardından “Katılım Esaslı Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetlerine İlişkin Genelge 1 Nisan 2021 tarihinde yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Yönetmelik gereği pencere sistemiyle hizmet veren Sigorta Şirketleri 31 Aralık 2021 tarihi itibariyle faaliyetlerine son verip ayrı bir tüzel kişilik şirket yapısıyla (Tam Katılım Şirketi) faaliyetlerine devam etmesi istenmiştir. Pencere sistemiyle hizmet veren mevcut şirketler SEDDK’dan 1 yıl uzatma istemiş olup nihai olarak pencere sisteminin kapatılıp tam katılım şirketi faaliyetlerinin başlaması 31 Aralık 2022 tarihine ertelenmiştir. En geç bu tarih itibariyle Pencere sistemiyle çalışan Sigorta Şirketleri bu hizmeti sürdüren mevcut ve yeni kurulan tam Katılım Şirketlerine portföylerini devir etmesi gerekecektir.

Katılım Sigortacılığının Sigortacılık tekniği açısından klasik Sigortacılıktan önemli sayılabilecek farkları bulunmamakla beraber asıl fark oluşturulan fon havuzunun sahipliği, teminata alınan riskler, yönetilen fonların islami prensiplere göre yürütülmesi, Danışma Kurulunun varlığı ve kâr/zarar paylaşım prensibi gibi temel farklardan oluşmaktadır. Diğer önemli fark ise niyettir yani Tekâfül’ün arapça kelime anlamında olduğu gibi yardımlaşma ve dayanışma düstürünü benimsemiş olmasıdır. Dolayısıyla oluşturulan Katılım havuzu kâr amacı ile oluşturulmayıp havuza üye katılımcıların riske maruz kaldıklarında mağduriyetlerinin giderilmesi için oluşturulması en temel amaç olmalıdır. Bu yüzdendir ki Katılım Sigortacılığına en uygun çalışma yönteminin Kooperatif Sigortacılığı olduğunu söyleyemek yanlış olmayacaktır. Kooperatif Sigortacılığı hem ülkemiz sigortacılık sektöründeki yabancı sermaye artışının dengellenmesi, hem de mevzuatı gereği yapısının uygun olması nedeniyle tekafül sigortacılığı için uygun bir yönetim olabileceği ilgili kamu ve özel kurumlarımızca değerlendirilmesi gerekmektedir. Nitekim 4 Ekim 2022 tarihinde Cumhurbaşkanlığı Finans Ofisi Başkanlığı tarafından yayınlanan “Katılım Finans Strateji Belgesi”nde Kooperatif katılım finansman kuruluşlarının kurulması eylem maddesine yer verilmiştir.

Katılım Sigortacılığının Dünya’da farklı model uygulamaları olsa da temelde aşağıdaki ortak ilkelerde birleşilmektedir.

• Kâr amacı gütmeyen sigortalıların bir araya geldiği sigortacılık.
• Sigorta şirketinin biriktirdiği fonların faiz dışı yatırım araçlarında değerlendirilmesi.
• Hasar ve sorumlulukların katılımcıların paylarına göre bölündüğü bir toplumsal sigorta havuzu modeli.

Bu ilkeler ışığında aşağıdaki unsurları içermemesi ana kuraldır;

• Faiz (riba)
• Aşırı risk alma, şans oyunu, bahis (meysir)
• Sözleşmede belirsiz ya da net olmayan hususlar (gharar)
• İslami olarak uygun olmadığı düşünülen yatırımlar (haram)

Katılım Sigortacılığı sisteminde kullanılabilecek yatırım araçları aşağıdaki gibidir;

• Katılım esaslı finans kuruluşlarında ve katılım bankalarında açılacak TL, EURO, USD katılma ve yatırım hesapları,
• Fiziki altın, gümüş ve kıymetli madenler ile bunlara ilişkin hesaplar,
• Sukuk ve ortaklık veya mülkiyet hakkı veren diğer sermaye piyasası araçları
• Katılım esaslı para ve sermaye piyasası araçları,
• Dinen meşru alanda faaliyet gösteren şirketlerin hisse senetleri,
• Meşru projelere ortaklık veya doğrudan yatırımlar.

Geleneksel ve Katılım Sigortacılığının temel farkları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

Dünya’da Katılım Sigortacılığında çoğunlukla aşağıdaki üç model kullanılmaktadır;

Mudarebe Modeli

Taraflardan birinin sermayesini, diğerinin ise emeğini ortaya koyarak oluşturdukları emek-sermaye yani kâr/zarar ortaklığıdır. Bu modelde katılımcılar riski karşılığı hesaplan prim tutarını Katılım havuzuna yatırır. Havuzu yöneten Operatör Şirket Katılım havuzunda biriken fon tutarını faizsiz yatırım enstrümanlarına yönlendirip mali gelir elde eder. Elde edilen gelirden daha önce anlaşılmış oranda katılımcılar operatör şirkete performans payı verir. Aynı zamanda havuzun giderlerini (reasürans, hasar, vs.) karşılar ve mümkünse havuzun kâr elde etmesini edemiyorsa bile havuzun zarar etmeden başa baş noktasında kalmasını sağlar. Cari yıl sonunda havuz kâr ederse şirket daha önce anlaşılmış oranda performans payını alır kalan kâr tutarı katılımcılara yatırdıkları prim oranında dağıtılarak cari dönem kapatılır. Eğer havuzda fon kalmaz ve giderler karşılanamayacak duruma gelirse Operatör Şirket faizsiz borç (Karz-ı Hasen) vererek sürecin devamlılığını sağlar. Havuz kâr elde ettiğinde vermiş olduğu faizsiz borcu geri alır. Havuz katılımcılara aittir Operatör Şirket kendi gelir-giderini havuzdan almış olduğu mudarebe payından yönetir asla havuzdaki fona dokunmaz.

Wakalah Modeli

Bu modelde Operatör Şirket en başta anlaştığı oranda katılımcılardan bir vekil ücret alır ve tüm gelir-giderini aldığı bu paydan yönetir başkada gelir kaynağı yoktur. Diğer süreçleri yine Mudarebe modelinde olduğu gibi yönetip Katılım havuzunu zarar ettirmeden yönetmeye çalışır.

Hibrit Modeli

Bu model Mudarebe ve Vekâlet modelin karmasıdır. Operatör Şirket katılımcılardan vekil ücret almasının yanı sıra havuzun mali gelirinden ve /veya yıl sonu oluşacak kârdan pay alır. 

Danışma Kurulu ve Görevleri

Katılım sigortacılığında danışma komitesi oldukça önemli bir yer işgal eder. Tüm uygulamalar için Danışma Kurulu onayı istenmektedir.

• Katılım esasları çerçevesinde ürün ve hizmet geliştirme ve sistem iyileştirme süreçlerine, politika ve prosedürlerin oluşturulmasına katkıda bulunmak.
• Sunulacak ürün ve hizmetler ile düzenlenecek form, sözleşme, poliçe ve bilgilendirme metinlerine onay vermek.
• Şirket faaliyetlerinin katılım esaslarına uyumuna ilişkin soruları cevaplamak, gerekirse alternatif çözümler sunmak.
• Katılım esaslarının uygulanması ve katılım finans alanında Ülkemiz ve dünyadaki gelişmeler hususunda yönetim kuruluna ve ilgili birimlere danışmanlık yapmak.
• Sunulan ürün ve hizmetler ile faaliyetlerin katılım esasları ile uyumlu yürütülüp yürütülmediğine ilişkin yılda en az bir defa olmak üzere uygunluk görüşü vermek.
• Yılda en az bir kez olmak üzere şirket ve kuruluş nezdinde katılım esaslarına ilişkin eğitim vermek.

Katılım Uyum Birimi

Danışma komitesi faaliyetlerinin etkin bir şekilde yerine getirilmesi ve şirket faaliyetlerinin katılım esaslarına uyumunu teminen gerekli hizmetleri yürütmek üzere katılım uyum birimi oluşturulur. Katılım uyum birimi idari açıdan genel müdüre bağlıdır ve yönetim kuruluna raporlama yapar.

Katılım Uyum Biriminin Görevleri

• Danışma komitesinin sekretaryasını yapmak.
• Katılım sigortacılığı veya katılım esaslı bireysel emeklilik faaliyetlerine ilişkin toplantı ve eğitim faaliyetlerini takip ve organize etmek.
• Danışma komitesi kararlarını muhafaza etmek ve ilgili birim ve personele bildirmek.
• Kararların gereği olan faaliyetleri takip etmek.
• Ürün ve hizmet geliştirme, veri paylaşımı ve raporlama süreçlerine katkı sağlamak.
• Katılım esaslı ürün ve hizmetleri izlemek, iç kontrol noktaları oluşturmak, risk değerlendirmesi yapmak, denetim, talep ve şikâyet sonucu oluşan tespitleri değerlendirmek ve danışma komitesi ve ilgili birimlerle paylaşmak.

Katılım Sigortacılığının Yıllar Bazında Büyüme Tablosu ve Sektörden Aldığı Pay

Katılım Sigortacılığı verilere bakıldığında her yıl bir önceki yıla göre pazar payını artırarak büyüme ivmesi yakaladığı görülmektedir. 

Katılım Sigortacılığının Ağustos 2022 Verileri

Hayat Dışı Şirketler Üretim

2022 Ağustos itibariyle bir önceki yılın aynı dönemine göre %110 büyüme sağlanmıştır.

Hayat Şirketleri Üretim

2022 Ağustos itibariyle bir önceki yılın aynı dönemine göre %99 büyüme sağlanmıştır.

Katılım Esaslı Emeklilik (BES) Üretim

2022 Eylül sonu Katılım Emeklilik üretim verilerine göre 7,6 milyon katılımcı 345 milyar TL toplam fon büyüklüğüne ulaşılmıştır.

Gönüllü BES’te faizisiz fonların toplam fonlardan aldığı oran %24 iken Otomatik Katılımda %61 olması dikkat çekmektedir. Faizsiz fonların genel toplamdan %25 pay alması halkımızın tasarruf ve birikimlerinde faizsiz fonları tercih edebildiğini katılım ürünlerinin iyi anlatılmasıyla bu oranın daha da yükselebileceğini söylemek yanlış olmayacaktır.

ÖZET ve SONUÇ

Bugün geldiğimiz noktada 4 tam Katılım, 4 pencere olmak üzere toplam 8 Sigorta Şirketi Katılım Sigortacılığı sistemi ile poliçe üretimi yapmakta ve sektörden alınan pay Hayat Dışı %5.76, Hayat %2.23 Emeklilik tarafında ise %25 ‘e çıkmıştır. Katılım Bankacılığında olduğu gibi Katılım Sigortacılığının da reel sektör dinamiklerini harekete geçirmede önemli bir unsur olduğu kabul edilirse bu oranın artması ülkemizdeki yüksek kur ve faiz baskısı sonucu oluşan enflasyonun düşürülmesine fayda sağlayacaktır.

Katılım Sigortacılığı Geleneksel Sigortacılık ile aynı amaca hizmet etse de işleyiş ve kurallar bakımından belirgin farklara sahiptir. Son yıllarda faizsiz bankacılığın yükselişine paralel olarak, faizsiz sigortacılığa talep giderek artmaktadır. Katılım Sigortacılık Sistemi, İslami esaslara göre çalışan bir sistemdir. Temel argümanı ortaklık, yardımlaşma ve faizsizlik esasına dayanmaktadır. Dünyada uygulanan Tekâfül sigortacılığının ülkemizde mevzuatının olması, Katılım Sigortacılığı olarak ülkemize özgü isimlendirilmesi ve Turk-Re şirketinin Katılım Sigortacılığı ürünlerine teminat vermeye başlaması yabancı yatırımcıların daha çok dikkatini çekeceğini ve gelecek yıllarda ülkemizin dünyadaki faizsiz finans sektöründen aldığı payı azımsanmayacak kadar artıracaktır.

Katılım sigortacılığı her ne kadar dini hassasiyetlerini ön planda tutan kişilere hitap ediyormuş gibi gözükse de, sistemin gelişmiş bir alt yapıya kavuşturulması, ürün çeşitliliğinin artırılması, rekabetçi fiyatlama ve sunulan teminatların genişletilmesi, sigorta ihtiyacı olan her kesim için önemli bir potansiyel teşkil edecektir. Bu sebeple Katılım Sigortacılığını sadece belirli bir grubun ihtiyaçlarına cevap veren alternatif bir sigorta uygulaması yerine, toplumun geneline hitap eden, tüm sigorta ürünlerini kapsayan, zenginleştirilmiş bir model olarak algılaması daha doğru olacaktır.

Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Komisyonu tarafından desteklenen bir araştırmada Eskişehir İli genelinde 500 katılım bankası müşterisi ile yüz yüze yapılan anket görüşmesi sonucuna göre, ürün ve hizmetlere yönelik ankete katılan banka müşterilerinin sosyopolitik kimlik, sosyoekonomik statü ve demografik özellikleri açısından memnuniyet düzeylerinde ayrışma olup olmadığı da ele alınmıştır. Eskişehir’deki 500 katılım bankası müşterisinin bu bankaları tercih etme nedenleri içinde ilk sırayı akraba ve arkadaş tavsiyesi alırken, Dini nedenler 4. sırada yer almıştır.

Katılım Bankalarının dijitalleşme çalışmaları kapsamında müşterilerine online sigortacılık hizmetlerini ürün çeşitliliğini arttırarak sunmaya devam etmesi gerekmektedir. Günümüzde bankacılık müşterilerin şubelere uğramadan Mobil ve İnternet şubeden kredi kullanabilmelerine paralel olarak krediye bağlı yapılan poliçelerinde online krediye eş zamanlı satın alabilmesinin örnekleri her geçen gün artmaktadır.

Krediye bağlı olmayan ihtiyari diye tabir etiğimiz Katılım Sigorta ürünlerinin ise çeşitliliğinin arttırılarak B2C iş modeliyle müşterilere sunulmasıyla sigorta ürünleriyle tanışmamış katılım hassasiyeti olan müşterilerin sektöre kazandırılmasına ayrıca katkı sağlayacaktır.

Serdar POLAT

Katılım Bankasurans Müdürü

Kaynaklar;

• https://www.egm.org.tr/bilgi-merkezi/istatistikler/
• Katılım Esaslı Sigortacılık ve Emeklilik TESV eğitim dökümanları
• AKTEPE İshak Emin, Sorularla Katılım Bankacılığı, TKBB Yayın No:4, İstanbul, 2014
• Katılım Bankacılığı ve Faizsiz Finans Çalıştay Raporu, 21-23 Aralık 2013 Ankara
• Katılım BankasıMüşterilerinde Bankacılık Ürün ve Hizmetlerine Yönelik Memnuniyet: Türkiye Örneği
• Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Komisyonu desteğiyle,
• Asst. Prof. Dr. Bengül Gülümser Kaytancı (Anadolu University, Turkey), Dr. Etem Hakan Ergeç (Osmangazi University, Turkey), Prof. Dr. Metin Toprak (Istanbul University, Turkey)